Pećina Crvena stijena se nalazi iznad lijeve obale rijeke Trebišnice, danas Bilećkog jezera, u neposrednoj blizini sela Petovića, na samoj granici Crne Gore sa Hercegovinom. Ime je dobila po okomitim stijenama koje se uzdižu iznad nje, a koje su prevučene crvenom patinom koja je najvjerovatnije nastala usled suvog patiniranja krečnjaka. Pećina se nalazi na oko 700 metara nadmorske visine i okrenuta je prema jugu. Njen otvor je širine 24 metra, visine oko 25 metara i dubine u osnovi oko 15 metara.
Mjesto na kojem se pećina nalazi, blizina vode, mogućnost bogatog ulova kao i bogati majdani kamena potrebnog za izradu alatki pružalo je odlične uslove za život paleolitskog čovjeka.
Pećina Crvena stijena je u dužem vremenskom periodu bila jedini sistematski istražen arheološki lokalitet u Crnoj Gori i kao takva je predstavljala svjedočanstvo o postojanju praistorijskih kultura kod nas i služila kao reper za sva kasnija istraživanja praistorijskih kultura u Crnoj Gori. Arheološka istraživanja na Crvenoj stijeni su započela još 1954. godine, kada je lokalitet otkriven, i trajala su do 1964. godine. U istraživanjima su učestvovali Alojz Benac, Đuro Basler, Karl Brunaker, Mirko Malez kao i mnogi drugi poznati naučnici.
Za razliku od većine paleolitskih lokaliteta koji su uslijed klimatskih promjena doživjeli eroziju kulturnih slojeva u Crvenoj stijeni se susrećemo sa izvanrednim fenomenom: od trećeg ledenog doba, tzv. Risglacijala, u pećini nije došlo do erozije, već je kulturna zaostavština ostala netaknuta do danas. Pećina je konzervirala sve što je u njoj deponovano. Dešavalo se prilikom iskopavanja da su ognjišta neandertalskih ljudi stara 100.000 godina zaudarala po navlaženom pepelu ili su kosti preostale od poslednje gozbe neke lovačke skupine ostale na svom mjestu do trenutka kada su postale predmet interesovanja arheologa.
Istraživanja su otkrila kulturni depozit debljine 20-30 metara, koji je uz lokalitet El Kastiljo u Španiji, najdublji u Evropi, u kome je na osnovu različite strukture, boje, sastava i sadržaja izdvojen 31 različit kulturni sloj. Slojevi od XXX do XXVI pripadaju kulturama koje prethode srednjem paleolitu,odnosno premusterijenu,u rasponu slojeva od XXIV do XII prepoznaje se musterijen (srednji paleolit) u najširem smislu riječi. U sloju XIII zatečen je musterijen sa nazupčenim sječivima koji je poznat na širem evropskom području i za čije obilježavanje se koristi izraz “nazupčeni musterijen. Slojevi od X do V pripadaju mlađem paleolitu, sloj IV mezolitu, slojevi III i II neolitu dok sloj I pripada metalnom dobu.
Najstariji pronađeni kameni artefakti koji potiču iz III ledenog doba (180.000 godine pr.n.e.) determinisali su istrazivači u fazama predmusterijena (slojevi XXXI-XXIX) odnosno protomusterijena, čime se ističe njihova pripadnost vremenu prije pojave neandertalca tj. srednjepaleolitske, musterijenske kulture.
Lovili i sakupljali školjke i puževe
Nalazi koji pripadaju srednjepaleolitskom periodu nijesu klasična oruđa karakteristična za musterijen srednje Evrope. U bogatom sloju (debljine osam metara) razlikuje se više facijesa: musterijen, pontinijen, musterijen sa trobridnim šilima, nazupčeni musterijen. Lov je bila osnovna privredna grana kojom su se u ovom periodu bavili stanovnici Crvene stijene. Uz pomoć kamenih alatki: jezgra, šila, strugača, strugalica, sječiva, ljudi su mogli loviti jelena, divokozu, divljeg konja ili pećinskog medvjeda. Sa stratumom XII završava se srednji paleolit u Crvenoj stijeni.
Klimatske promjene koje su se desile oko 40.000 godina pr.n.e. izazvale su, između ostalog, nestanak neandertalca i pojavu homo sapijensa. Intelektualno nadmoćniji homo sapijens je stvorio oružije kojim se lakše i ubojitije rukovalo, uspješnije je organizovao svoju društvenu zajednicu što ga je učinilo superiornijim u periodu mlaćeg paleolita. S obzirom na to da je u Crvenoj stijeni konstatovan sloj vulkanskog pepela koji ukazuje na kataklizmičan završetak srednjepaleolitske kulture, vjerovatno su se homo sapijensi doselili sa nekog drugog područja donoseći sa sobom nove navike kao što je način obrade kamena i upoterba koštanih alatki. Industrija IX stratuma sadrži lučne strmo retuširane šiljke i mikrolitske strugače, oruđa sa retuširanim prelomom, geometrijsko oruđe. Krajem poznog glacijala (početak holocene industrije u Crvenoj stijeni – VIII stratum-finalni epigravitijen) dolazi do pojave asilijenizacije, najave mezolita, što se manifestuje u mikrolitskim lamelama sa lučnim hrptom, oruđima sa retuširanim prelomom, geometrijskim artefaktima, kružnim i noktastim strugačima.
Stratumi VII-V propadaju ranom mezolitu, a stratum IV klasičnom mezolitu. Pored lova za ovaj period je karakteristično sakupljanje školjki i puževa što se reflektuje na produkciju alatki od kamena i kosti. Kamene artefakte čine alatke sa uskim lamelama, tipične pravilne lamele, a javljaju se i projektili od kosti i roga, kao i masivno oruđe od roga.
Razvojni kontinuitet koji je zastupljen u prelazu iz stratuma IV koji pripada mezolitu i stratuma III koji pripada starijem neolitu, veoma je važan za upoznavanje porijekla i razvoja neolita na području Crne Gore. Ovaj kontinuitet se najbolje može sagledati preko arheološkog materijala iz stratuma III u kojem je pored kamenih i koštanih oruđa javlja i keramika kao jedino obilježje neolita. Osim keramike u stratumu III nije pronađen ni jedan primjerak kamenog oruđa napravljenog tehnikom glačanja, što bi bilo još jedno od obilježja neolitske epohe. Prisustvo keramike u stratumu III predstavlja jasnu vremensku i kulturnu granicu između mezolita i neolita Keramika iz stratuma III se odlikuje grubom fakturom, debelim zidovima, svijetlosmeđim, smeđim, tamnosmeđim i tamnosivim tonovima. Najveći dio keramike je ukrašen utiskivanjem ili žigosanjem. Tehnikom utiskivanja rađeni su ornamenti uz pomoć nokta, nekim zašiljenim predmetom od drveta ili kosti ili rubom školjke kardium, što čitavoj ovoj grupi keramike daje posebno obilježje. Tehnika žigosanja, kojom je ukrašen daleko manji broj fragmenata keramike, izvođena je nekim posebno oblikovanim predmetom koji je, u vlažnoj glini, ostavljao otisak u obliku trouglova raspoređenih u nizove. Način ukrašavanja, kao i njena faktura svrstavaju keramiku iz stratuma III u impresso-kadium grupu karakterističnu za stariji neolit istočne obale Jadrana. U stratumu III je pronađen veliki broj kostiju divljih životinja (jelen, divlja svinja, divokoza, divlje goveče, ris i divlja mačka) što ukazuje da je lov bio osnovna privredna grana kojom su se bavili stanovnici Crvene stijene. U stratumu III nije otkrivena ni jedna kost domaće životinje što bi ukazivalo na razvoj nove privredne grane – stočarstva, kao što nema nikakvih nalaza koji bi upućivali na mogućnost da su se stanovnici Crvene stijene bavili zemljoradnjom.
Stratum II na Crvenoj stijeni ima sve karakteristike neolita, iako ni u ovom stratumu nijesu pronađena oruđa od glačanog kamena. Karakteistična oruđa za ovaj stratum su noževi i strugači većih dimenzija. Keramika iz ovog stratuma se može podijeliti u dvije grupe: grubu i finu, monohromnu.
Kosti izumrlih životinja nađene u pećini
~Arheološki materijal pronađen u Crvenoj stijeni sačinjavaju uglavnom kamene alatke različitih tipova i oblika
Gruboj keramici, uglavnom pripadaju sudovi tanjih zidova, hrapavih ili priglačanih površina, koji su ukrašeni metličastim ornamentom. Fina, monohromna keramika ima uglačanu, sjajnu površinu, najčešće smeđeg tona. Među keramičkim fragmentima iz stratuma II moguće je rekonstruisati samo dva oblika: plitku zdjelu sa uvučenim obodom i riton na četiri noge. Na osnovu karakteristika keramike stratum II se opredjeljuje u početne faze danilsko-kakanjskog kompleksa, odnosno u same početke srednjeg neolita. Kao i u stratumu III i ovdje je lov dominantna privredna grana. Međutim, nalazi zuba domaćeg govečeta i ovce ukazuju na postepeni razvoj stočarstva tako da se ekonomija stanovnika stratuma II može nazvati lovačko-stočarskom. Ni u stratumu II nema nikakvih nalaza koji bi ukazivali na razvoj zemljoradnje.
Na kraju perioda kojem pripada stratum II došlo je do napuštanja Crvene stijene na jedan duži period. Pećina će biti ponovo naseljena u poznom bronzanom i starijem gvozdenom dobu kojima pripada stratum I sa kojima se završava život u Crvenoj stijeni.
Arheološki materijal pronađen u Crvenoj stijeni sačinjavaju uglavnom kamene alatke različitih tipova i oblika. Samo su u slojevima koji pripadaju mezolitu i neolitu pronađene alatke napravljene od kosti, a u slojevima III, II i I pronađeni su ostaci keramičkih sudova.
Pored ogromnog broja nalaza koštanih alatki Crvena stijena je i nalazište sa najvećim brojem pronađenih ostataka kostiju izumrlih životinja iz perioda kvartara u jugoistočnoj Evropi. Istraživanjem su utvrđeni ostaci oko 40 rodova, vrsta i podvrsta raznih životinja od čega je 13 vrsta izumrlih životinja, 11 vrsta životinja koje danas naseljavaju neka udaljenija područija dok ostale životinje i danas žive u široj okolini Crvene stijene. U nekim stratumima Crvene stijene otkrivene su životinje koje su karakteristične za hladnu klimu dok su u drugim stratumima konstatovani predstavnici izrazito tople klime. Najveći dio ostataka faune iz Crvene stijene potiče od lovačkog plijena paleolitskih lovaca. To dokazuju zdrobljene i vatrom opaljene životinjske kosti kao i činjenica da su redovno nalažene u stratumima koji su bogati paleolitskim artefaktima. Najčešće lovljene životinje od strane paleolitskih stanovnika ovog lokalitata su razni ekvidi, bovidi, cervidi, nosorozi, i divlje svinje. Sporednu ulogu u ishrani paleolitskih lovaca imali su sniježni zec, razni medvjedi, divokoza kao i razne ptice i kornjače.
Istraživanja su pokazala da je život na lokalitetu Crvena stijena započeo prije više od 100.000 godina, a da je pećina napuštena negdje oko 1500. godina prije nove ere. Na osnovu geoloških činjenica slojevi od XXXI do XXV pripadaju krugu trećeg ledenog doba (ris-glacijala), sloj XXIV smatra se sedimentom iz trećeg međuledenog doba (ris-virm-interglacijala), dok slojevi od XXIII do V pripadaju četvrtom ledenom dobu (virm-glacijalu).
Značaj lokaliteta Crvena stijena je mnogostruk i on se može posmatrati sa aspekta arheologije, geologije, paleontologije i drugih naučnih disciplina i kao takav bez sumnje predstravlja jedno od najznačajnijih staništa pračovjeka na svijetu.
G.Radović – www.montenegrina.net
