Kažu da kod stanovništva Skadarskog jezera važi pravilo: dijete prvo naučiš da pliva pa tek onda da hoda. Ovo pravilo svjedoči o tome koliko je lokalno stanovništvo povezano sa jezerom i koliko je u prošlosti zavisilo od njega. Život od legalnog ribarenja sada je gotovo nemoguć pa se lokalci okreću turizmu, bar oni koji žive u mjestima sa relativno razvijenom infrastrukturom.

Mada u šalama još opstaje dilema kako voda jezera otiče u more ako je ono “niže” od njega, postoji jedna mnogo ozbiljnija i sadržajnija, ima li u njemu i oko njega više života ili naslijeđa vijekova, je li raznolikiji njegov biljni i životinjski svijet ili nebrojeni tragovi i ostaci prošlih vremena, treba li stranac prije da dođe da posmatra ptice ili da čuje i vidi hiljadugodišnju priču trajanja.

Manastiri, utvrđenja, prijestonice, prva štampana slova, zatvor, urušena i napuštena ribarska sela, “konzervirane” urbanističke cjeline, živa sela u kojima je vrijeme stalo u vakat kada je vladika goreo za Lesendrom, ptice i to stotine vrsta, riblji svijet i šarenilo flore sve je to riznica i to na skoro 400 kilometara kvadratnih, riznica koja se zove Skadarsko jezero.

Jezero i to najveće na Balkanu nije od uvjek bilo tako – svojevremeno ga je rimski car Tit Livije nazvao močvarom! Dok legenda kaže da je jezero nastalo za jednu noć, kada je mlada nevjesta, obradovana povratkom muža iz rata zaboravila da zatvori česmu, a prava priča o nastanku jezera je još čudnovatija. Sve do 1858. godine jezero je bilo samo veća bara koju je narod nazivao Veliko blato. Te godine je, nakon jednog jakog olujnog nevremena rijeka Drim iz albanskih planina sručila je na ušće Bojane toliko pijeska i mulja da se korito te rijeke pomjerilo, a od one bare nastalo današnje najveće jezero. Ono je 1983. proglašeno nacionalnim parkom, a 2011. zvanično je nominovano za dobijanje UNESCO statusa.

Kao i tokom istorije, jezero i danas često mijenja svoj oblik. Voda koju dobija iz rijeke Morače i podzemnih izvora čini da se obim jezera širi od 370 kvadratnih kilometara ljeti do 530 km kvadratnih zimi. Zelena trava i šume na obodu jezera su najčešće pod vodom tokom zimskih i proljećnih mjeseci, dok se ljeti ovaj prostor pretvara u plodno tlo na kojem se uglavnom proizvodi povrće.

Teren koji pokriva jezero, nekada, za vrijeme Nemanjića, Crnojevića i Balšića, bio je prostrana plodna ravnica na kojoj se uzgajalo žito i pamuk. Plavljenjem terena izgubljeno je plodno tle ali je, za uzvrat, priroda darovala savršenstvo.

Stanovnici Skadarskog jezera su do prije tridesetak godina živjeli kao i njihovi preci: bez struje, tehnologije, bez automobila. Glavno zanimanje i izvor prihoda bilo je ribarstvo, a čun je bio najvrijedniji dio imovine. Veliki čunovi su se često pozajmljivali po okolnim selima za svadbe. Mladenci bi se vozili u čunu kao u defileu. Danas ova tradicija gotovo da i ne postoji. Slično je i sa ribarstvom. Prazne kamene kuće na obali jezera koje su zarasle u žbunje i šikaru i polupotonuli čamci čiji vrhovi vire iz vode, svedoče da je prošlo vreme kada je taj posao bio glavno zanimanje stanovnika ove regije.

Jezero ima razuđenu obalu s nizom prelijepih plaža, zaliva, poluostrva i ostva čiji arhipelag čini, možda i najveću čar i ljepotu jezera. Ovdje ih ljudi nazivaju Gorice a ima ih ukupno 50 od čega njih 20 nosi crkve i manastirske komplekse. Shodno tome ovaj kraj se u narodu zove i “Zetska Sveta gora”.

Žabljak Crnojevića je srednjovjekovni grad, utvrđenje blizu ušća Morače u jezero. Istorijski izvori kažu da je osnovan u vreme Vojislavljevića. Jedno vreme bio je prijestonica države.
Kada su ga Turci zauzeli sredinom druge polovine 15. vijeka Crnojevići prijestonicu sele na Obod, a zatim na Cetinje. U utvrđenju je postojala palata i crkva svetog Đorđija koju su Osmanlije pretvorili u džamiju, a grad u sigurno utvrđenje prema ostatku Crne Gore. U vrijeme pada u ravnici ispod grada, prema zapisima, živjelo je 250 domova.

Obod utvrđeni grad sagradio je Ivan Crnojević 1475. godine na brdu iznad Rijeke Crnojevića sklanjajući prijestonicu iz osvojenog Žabljaka. U njegovom središtu, istovremeno je sazidan manastir Svetog Nikole, u kojem se kasnije nalazilo središte Zetske mitropolije, nakon njenog premeštanja sa Vranjine i Koma. Za grad Obod vezan je rad štamparije Crnojevića. Danas su od nekadašnjih objekata ostali tragovi jedne porušene zgrade, za koju se pretpostavlja da je pripadala štampariji, i deo masivnog gradskog bedema.

Lesendro – Petar II Petrović Njegoš podigao je 1843. godine na ostrvu u blizini Vranjine, tvrđavu površine oko 3.000 kvadrata. U to vrijeme služila je kao vojnička predstraža za odbranu Rijeke Crnojevića pa su je često nazivali „ključem od jezera“. Krajem iste godine Turci su je zauzeli, proširili i utvrdili visokim bedemima i kulama. Njegoš je u više navrata bezuspješno pokušavao da povrati utvrđenje, pa je u narodu ostala izreka: “Izgore ka’ vladika za Lesendrom”. Poslije oslobođenja od Turaka 1878. godine, ovdje je sagrađena oružnica, koja je služila do Prvog svjetskog rata.

Tophali – na istoimenom malom ostrvu, nedaleko od sela Ckla u Krajini, nalaze se ostaci masivne srednjovjekovne kule. Ona je štitila prilaz glavicama – ostrvima na kojima su Balšići sagradili manastire. Pretpostavlja se da je nastala u vreme njihove gradnje krajem 14. veka.

Besac – utvrđenje su neposredno iznad Virpazara izgradili Turci posle pada Donje Zete 1478. godine. Zbog svog povoljnog položaja imalo je značajnu ulogu u sistemu fortifikacija – odbrambenih utvrđenja na jezeru. Između dva svjetska rata u utvrđenju je bila žandarmerijska stanica, a u vrijeme italijanske okupacije tu je bio zatvor. Osim utvrđenja jezero i njegova okolina obiluju arheloškim lokalitetima i trgovima naseljenosti od najstarijih vremena.

Rijeka Crnojevića se nalazi na zapadnoj obali jezera. Ona je, takođe, srednjevekovna prestonica crnogorske države. To malo i živopisno ribarsko mesto nekada je bilo jak trgovački i upravni centar. Na brdu iznad grada podignuta 1475. godine tvrđava Obod gdje je Crnogorski vladar Ivan beg Crnojević 1494. godine osnovao prvu štampariju u kojoj je štampana prva ćirilična knjiga na Slovenskom jugu “Oktoih”. Simbol Rijeke Crnojevića je Mostina – kuća i kameni most koje je Ivan beg podigao 1855. godine a most je vodio ka Obodskoj štampariji. Prije balkanskih ratova Rijeka je bila manufakturni i zanatski centar s nizom proizvodnih djelatnosti i starih zanatlijskih radnji. Između ostalog, ovde je otvorena prva apoteka u Crnoj Gori, prva radionica oružja, fabrika “Marica” gde se proizvodio sedef tj. biser od riblje krtljušti.

Vranjina je slikovito ribarsko seoce na istoimenom ostrvu. Zahvaljujući svom položaju uz magistralu i danas je prilično živo mjesto karakteristično po velikom ulovu jezerske ribe koju mještani iznose na Pazar.

Skadarsko jezero čuveno je po ovim ali i drugim nepomenutim mjestima poput Karuča, Dodoša, Murića… Sva ova mjesta odišu izuzetnim ambijentom, prepoznatljiva po starim ribarskim kućama, kamenim mostovima, vodenim mlinovima, gumnima…

Danas je obala jezera bogata brojnim konobama, restoranima. Za one koji vole prirodu u pravom smislu jezero je pravi raj. Ukoliko dođete recimo u Virpazar tu je par konoba sa tradicionalnim crnogorskim specijalitetima. Tu je i nadaleko poznato crmničko vino. Ako pak volite avanturu preporučujemo obilazak sela crmničkog kraja, dok ako ste ljubitelj samo vina tu su brojne vinarije koje će vas dočekati uz bogatu ponudu hrane na trpezi i dobrog vina.

Svakako da kapaciteti jezera nisu iskorišćeni ni 70% od onoga što bi ono moglo, ali i ovako pruža vam osjećaj pripadnosti i slobode. Posjetite Skadarsko jezero, uživajte u onom što vam nudi i osjetite duh prošlih vremena.